• Presentación
• O autor
• A obra
  • Transmisión manuscrita
  • Poética
  • Cantigas
• Glosario
• Rimario
• Apéndices
  • Testamento
  • Táboa de correspondencias
  • Táboa de estructuras
• Bibliografía

• Manuscritos (facsímiles)
  • A
  • B
  • V
• Transcricións paleográficas
  • A
  • B
  • V
• Localización nos manuscritos
• Edicións precedentes e repertorios
• Texto crítico
• Variantes
• Métrica
• Versión interpretativa
• Xustificación da edición
• Comentario literario

Cantiga: III      - Ora começa o meu mal

Xustificación da edición.

Unha vez máis, CARTER deixa numerosos espazos en branco na súa lectura, dos que nós non imos dar conta, mesmo en casos coma o do v. 2 (liñas 28-29) onde le temia   cu, a pesar de que tanto o adverbio ren coma o resto do verbo cuydaua se len con claridade suficiente no manuscrito; ou no v. 5 (liña 30) onde le agora me, a pesar de que a palabra amor se pode ler claramente, invertida, sobre o interior da capa á que o folio fora colado (cf. este mesmo apartado da cantiga anterior). Ademais le grafías inexistentes no manuscrito, como é o caso do sse da liña 29, que no manuscrito aparece como ſe (cun só ſ alto).

4. BRAGA e cedo interpretando erradamente a lectura diplomática de MONACI e codoſse.

5. MICHAËLIS, NUNES d'amor. A dobre interpretación: amor como sentimento, ou Amor como personificación dese sentimento, é posíbel no refrán. No v. 14, porén, só parece posíbel un Amor personificado. MICHAËLIS neste caso si o interpreta como tal: s'Amor.

6. PAXECO-MACHADO non teñen en conta a forma filhar de B’, que non ofrecen entre as variantes da versión repetida, polo que transcriben falhar.

7. MICHAËLIS, NUNES todo meu. Non consideran a presenza  do artigo, pois non indican o encontro da vogal final do cuantificador co artigo. BRAGA, con anterioridade, si a considera: tod'o.

10. MICHAËLIS Mais lo. (cf. nota ao v. 26). Nos textos galegos e portugueses medievais, ao lado das formas evolucionadas do artigo, con perda do l-, rexístranse as formas arcaicas, con conservación do l-. En documentos galegos rexístranse casos mesmo do séc. XVI (cf. R. Lorenzo, 1987: 469).

Aínda que poden aparecer en todos os contextos (cf. C. Maia, 1986: 645, os exemplos: la carta; lo conue]to), as formas con l-, comúns ao galego e ao portugués primitivos, rexístranse sobre todo en determinados contextos por razóns de fonética sintáctica:

- Despois de palabras rematadas en -s. En particular despois de certas palabras gramaticais como lles, todos -as, vos, tras, mais, pois, formas verbais rematadas en -s e mesmo substantivos como é o caso de Deus no v. 26 da nosa cantiga.

- Despois dunha palabra rematada en -r. É o caso dos infinitivos ou das preposicións por, per, par.

(Para o alomorfo lo do artigo poden verse: R. Lorenzo, 1985: 88-90, 126-128 e 160; C. de Azevedo Maia, 1986: 644-651, R. V. Mattos e Silva, 1989, 143-148 e C. Hermida, 1991).

Nos casos en que o alomorfo utilizado é o máis arcaico, con conservación do l-, alternan asistematicamente as formas en que se representa na escrita a asimilación do -s ou -r final ao l- inicial do artigo (ex. maylo, poylo) coas formas en que a asimilación non se representa graficamente (ex. por la).

Mattos e Silva (1989: 143-144) afirma que a representación da asimilación eliminando o -s ou -r final indica que se trata de “un único vocábulo fonético -e essa unidade se revela na grafia em que não há espaço entre o artigo e o morfema a que se aglutina”.

Pensamos que non se podería extrapolar este criterio de carácter gráfico (ausencia de espazo intermedio) que funciona nos casos de elisión da consoante final, aos casos en que non se representa a elisión graficamente. O certo é que as formas con ou sen asimilación do -r ou -s alternan a miúdo nun mesmo copista (cf. R. Lorenzo, 1985: 88-89), e entre as formas que conservan o -r ou -s final, rexístranse as dúas solucións gráficas: con espazo intermedio (mays lo, por lo) e sen espazo intermedio (mayslo, porlo).

Esta alternancia gráfica tamén está presente en textos breves de tipo notarial copiados pola mesma persoa. Examinando os documentos estudados por C. Maia, obsérvase que esta alternancia gráfica (espazo intermedio/ non espazo intermedio) parece obedecer a hábitos ou preferencias dos escribáns, xa que o normal é que a escolla dunha das posibilidades sexa uniforme ao longo do documento. Aínda que se poden atopar algúns casos de documentos en que alternan formas con espazo intermedio con formas sen el, xunto con formas con representación gráfica da asimilación (cf. doc. nº 14 de 1367: porlo, por lo; doc. nº 13 de 1351: todolos, douuoslo; doc. nº 8 de 1300: todolos, todos los; doc. nº 33 de 1308: por la, todoslos; doc. nº 34 de 1310: todaslas, ambalas, perlo, porlo, Per las.

A práctica rexistrada a este respecto nos cancioneiros que nos transmitiron a lírica profana galego-portuguesa, non difire moito da dos outros textos de carácter histórico, literario ou notarial. Así, xunto ás formas evolucionadas do artigo o, a, os, as, que son as máis frecuentes, alternan as formas arcaicas, con conservación do l-, en calquera contexto (cf. por ex. A 281 Eu sei la dona uelida de Per’Eanes Solaz, ou B 903 Quand’eu ueio las ondas, do noso trobador Roi Fernandiz. Nestes dous casos trátase de cantigas paralelísticas e a utilización do alomorfo lo parece responder a unha vontade estilística arcaizante).

Coma nos outros tipos de textos arriba citados, as formas do artigo con conservación do l- aparecen tamén aquí na maior parte das veces motivadas por razóns de fonética sintáctica, cando a palabra á que seguen remata en -r ou en -s; se ben tamén nestes contextos se rexistran as formas evolucionadas (cf. A 176, B 327 saber o mal; A 161 todas as outras; A 93, B 197 sodes a, etc.).

Cando aparece o alomorfo con l-, tamén nestes manuscritos se rexistra a forma que representa graficamente a asimilación do -s ou -r final ao l- do artigo (cf. por ex: A 220 mai lo; A 196 pelo mẽor, B 347 polo meor; A 164 ueelo mui bon pareçer, B 317 ueelo muj bon parecer), alternando coa grafía que conserva o -r ou o -s da palabra precedente; aínda que neste caso hai que dicir que en B/V esta última grafía é moitísimo menos frecuente ca no Cancioneiro da Ajuda ^[1] .

A cuestión que se presenta é a de qué solución gráfica adoptar para os casos en que se conserva o -s ou o -r. O habitual é que o manuscrito da Ajuda deixe un espazo intermedio (cf. A 252 todas las coitas; A 155 ueer la senor; por la mayor; A 52 creer la coita; A 74 por l’amor de deus, etc.). Nos apógrafos italianos B/V o uso da forma arcaica do artigo, cando se dá a conservación do -r ou -s final é moi raro, como se dixo ^[2] , mais pódese documentar nalgúns casos, como no v. 26 da cantiga VII do noso trobador, onde tratándose dun verso do refrán da última estrofa, alterna coa grafía con asimilación rexistrada nas tres estrofas anteriores (v. 5 may lo, vv. 12 e 19 maylo fronte a v. 26 mays lo).

Parece claro que a forma con asimilación representa unha unidade fonética, e se ben poden atoparse exemplos esporádicos en que hai un espazo intermedio entre os dous componentes que habitualmente aparecen unidos (A 220 mai|lo mal, B 387 may lo mal, ou o may lo do v. 5 da cantiga VII), non habería que pensar que aquí se rompese esa unidade fonética. Do mesmo xeito, a presenza  ou non de espazo intermedio, no caso das formas en que non se asimila a consoante final ao l- do artigo, non hai que interpretala como un indicio de dúas realizacións fonéticas diferentes (lémbrese que nalgúns dos documentos estudados por C. Maia ambas grafías alternan nun mesmo copista), senón como unha unha simple cuestión gráfica.

Por outra parte non se pode afirmar que a grafía con asimilación represente unha realidade fonética diferente á forma con conservación da consoante final, nin tampouco se pode afirmar rotundamente o contrario, que ambas grafías representen unha única pronuncia real ^[3] . Nótese así e todo que C. Maia, nos textos por ela estudados, percibe unha certa diferenza  entre os galegos e os portugueses de Entre-Douro-e-Minho: “É interesante verificar que nos documentos da região portuguesa surgem apenas as formas mais recentes com assimilação, ao passo que nos textos da Galiza com essas formas coexistem outras mais antigas com conservação de -s da palavra que precede o artigo” (1986: 647) ^[4] . Non estaría de máis notar, a este respecto, que no cancioneiro B -descendente da ‘compilación xeral’, α, de factura portuguesa, e a pesar de que nel se rexistran xunto ás formas evolucionadas maioritarias, tamén as formas con asimilación- percíbese algunha diferenza  significativa con respecto a A, tanto no caso do artigo coma no do pronome ^[5] .

Por todo o visto, na nosa edición optamos por representar a asimilación cando esta estea presente nos manuscritos, e por non representala cando os manuscritos tampouco o fagan, unindo neste caso os dous constituíntes por medio dun trazo.  PAXECO-MACHADO engádenlle ao verbo, entre corchetes, un h inexistente nos manuscritos e innecesario: [h]e meu.

13. BRAGA Que ledo me fez a cá, interpretación errónea a partir da lectura diplomática de Monaci.

14-15 MICHAËLIS quando s'Amor de min quitou / un pouco, que mi-a min leixou. Neste verso o Amor si aparece personificado. Por outra parte, analiza o texto de forma distinta:

de xeito que a última cláusula constituiría unha expolitio da anterior, polo que a súa interpretación é tamén diverxente coa nosa: "Froh war ich geworden, als die Liebe mich ein wenig frei gab. Jetzt aber ist es wieder anders, denn der Dämon...". En mi a , seguindo a norma nestes casos, faise sinalefa (cf. Cunha, 1961: 35). PAXECO-MACHADO erradamente ofrecen como variante da súa lectura de B: quetou, a forma da versión repetida (B’): quetou.

17. MICHAËLIS d'amor.

23. MONACI le teenga en V, pero corrixe en nota (p. 435) por beeiga , seguindo a Varnhagen.

25. BRAGA Ao dém' e MICHAËLIS e NUNES  Ao dem', engaden un artigo o inexistente nos manuscritos. Na anotación das variantes de V, a estudosa portuguesa indica, despois de dar a lectura de V coincidente coa de A: "A lição: ao dem'acomend'amor seria preferivel", consciente de que a inclusión do artigo obrigaría a suprimir unha sílaba para manter a isometría. O artigo falta nos tres manuscritos, polo que a súa inclusión parécenos unha intervención inxustificada. Tendo en conta que aquí Demo non é un cualificativo xocoso de Amor, coma nas anteriores aparicións (vv. 5, 11, 17 e 23), senón que é a denominación da figura personificada do Diabo -e polo tanto un referente único, coma no caso de Amor ou de Deus- podería xustificarse a ausencia do artigo, tal como ocorre neste mesmo verso con Amor, que tamén está personificado e tampouco vai precedido de artigo. Mais a pesar de tratarse dun referente único, o termo Demo aparece na maioría dos casos precedido do artigo (cf. por ex: Lapa, Escarnho, nº 17, vv. 2 e 16; nº 23, vv. 26 e 28; nº 63, v.12; nº 146, v.7). Só cando o termo, referido ao Diabo maior, aparece nunha imprecación ou nunha maldición, pode aparecer sen artigo (cf. por ex. Lapa, Escarnho, nº 54, v. 14; Nunes, Amigo, nº 12, v. 7), e neste caso estamos ante un contexto dese tipo, o que podería explicar a ausencia do artigo.

26. MICHAËLIS Deus a seguindo probabelmente a lección de V e B (cf. supra a nota ao v. 10, onde a mesma autora le Mais lo, sen modernizar o artigo que presenta o alomorfo lo nos tres manuscritos). NUNES Deus a, baseándose na lección de B e V, ao contrario do v. 10 onde segue a lección de A (cf. comentario ao v. 10 para a cuestión do artigo).