| Cantigas: | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | XIII | XIV | XV | XVI | XVII | XVIII | XIX | XX | XXI | XXII | XXIII | XXIV | XXV |
Contido e ornato estilístico.
Desde a primeira estrofa o noso autor utiliza o paradoxo, un dos conceptos máis utilizados polos nosos trobadores (V. Beltran, 1995: 121 e 155-164) para o ornato da cantiga: para o público da época debía resultar certamente paradoxal a solución ideada polo poeta para o seu mal d’amor, xa que contradí de plano un dos tópicos fundamentais do xénero das cantigas de amor, ao deixar aberta a posibilidade de entender que o afastamento da senhor, e a consecuente imposibilidade de a veer, poden facer esquecer a coita, cando unha e outra vez comprobamos cómo é precisamente esa imposibilidade de ver a dama, a orixe das insufríbeis coitas dos nosos trobadores. A ineficacia desta solución foi experimentada tamén por Fernand’Esquio, quen tamén puxo distancia polo medio por ver se así perdía a coita de amor, pero trascorrido xa moito tempo lonxe da amada, o mal non vai a menos. Exprésao de forma xenial negando a veracidade do verv’antigo: quan lonje d’olhos, tan lonje de coraçon, polo que pareceu guiarse á hora de tomar a determinación de irse lonxe da dama. Roi Fernandiz, como se verá, pensaba en que a separación tería outro desenlace.
O afastamento da senhor obedece na maioría dos casos á imposición da propia dama -segundo as regras do campo sémico da ‘reserva da dama’. A pesar de que o campo sémico predominante é o da ‘coita de amor’, a reserva da dama está presente explícita e estratexicamente na cuarta estrofa, estendendo así a súa influencia ás tres anteriores. Nas dúas primeiras estrofas pondérase o mal, o sufrimento do poeta, e móstrase o desconcerto deste; na terceira estrofa o poeta realiza unha afirmación que parece responder, xunto coa solución proposta no refrán, á súa falta de conselho, pois aínda sen indicar cal é a orixe do seu mal, di que non poderá liberarse del mentres viva onde poida veer a senhor, cando era precisamente poder vivir onde puidesen ver a dama amada o máximo ben ao que aspiraban a maioría dos namorados: séguese a alimentar o paradoxo. Só na cuarta estrofa se explicita por medio dunha explicatio cal é o motivo concreto do mal do poeta e a razón de que non lle axude contra el o poder ver a dama: o gran mal deriva de que o poeta non ousa catar nin falar á senhor. Pero contrariamente ao que é o tópico habitual nas cantigas que tratan o afastamento da amada, neste caso a separación non é unha imposición desta, senón un conselho, unha decisión do propio poeta que a adopta como último recurso. Esta circunstancia a primeira vista como xa se dixo, causaría sorpresa, pois resulta paradoxal que a habitual orixe do mal (non ver a dama), sexa adoptada como solución deste. A sorpresa resólvese por medio dunha explicatio na fiinda en absoluto acordo coa lóxica do xénero: o mal d’amor non se cura coa distancia -tal como parece querer darse a entender no refrán ao longo da cantiga- senón que o afastamento o aumenta de tal xeito que conduce inexorabelmente á morte; a morte que tantas veces vemos nas cantigas de amor na súa faceta de morte liberadora. Á fin de contas o poeta non estaba tan desnortado como tal vez puidemos pensar; coñecía ben que a distancia era a solución, pero non porque levase ao esquecemento do amor, tal como ditaba -e dita- o verv’antigo da cantiga de Fernand’Esquio citada máis arriba, senón porque precipitaría o proceso que remataría coa morte.
Esta sorpresa levantada, a intriga, mantense ao longo das catro estrofas, que repiten, en termos xerais e coas leves variacións xa indicadas, a mesma estructura conceptual (o poeta está aqueixado dun gran mal d’amor para o que non atopa outro conselho ou solución cá de se ir lonxe da senhor), e resérvase para a fiinda, como tamén é habitual, a función primordial de resolución [1] ; nestes dous versos finais, que son unha expolitio do refrán, por medio dunha viravolta desfaise o paradoxo e recondúcese a expectativa desviante aberta de novo dentro dos parámetros máis tópicos aos que estamos habituados: o afastamento provocará a morte do poeta, e a morte permite liberarse do mal de amor [2] .
A cantiga no seu conxunto pode reducirse ao seguinte esquema:
Corpo estrófico: “Sufro moito mal de amor e só se me ocorre un remedio”.
Refrán: “Voume ir lonxe da amada e así tamén se irá o mal de amor”.
Fiinda: “Porque non vivirei máis, e ao morrer deixarame o mal de amor”.
A sorpresa levantada pola solución proposta baséase non só na contradición do frecuentísimo tópico de que a separación esixida pola senhor provoca enormes coitas ou multiplica as existentes, senón a das experiencias doutros trobadores ousados que intentaron infrutuosamente pór este método en práctica con anterioridade ao noso poeta [3] . Xa se rexistra en autores das primeiras xeracións como Fernan Rodriguez de Calheiros, quen na cantiga B 54 leixou de veer voluntariamente a senhor ata que non aturou máis: até agora, que poder/ non ouve de fazer end’al (CA, 338, vv. 10-11) e regresa onda ela sabendo que agora vus non poderei guarir,/ nen ei poder de vos fogir (vv. 18-19) [4] . Johan Soairez Somesso na cantiga A 21, B 114 decide exiliarse voluntariamente con outra intención, a de encubrir a dama amada: mais per muitas terras irei/ servir outra, se poderei/ negar esta que quero ben (CA, vv. 26-28).
Airas Carpancho, en A 64, B 176, conseguiu pór en práctica o método, pero por moi pouco tempo e con risco para a súa vida: Por un dia que mia senhor non vi,/ d’atant’ouver’a morrer con pesar (CA, 64, vv. 5-6) e decide non se partir d’aqui nulha sazon. Nun’Eanes Cerzeo trata este motivo nun descordo (B 135): Agora me quer’eu ja espedir/ da terra, e das gentes que i son/ u mi Deus tanto de pesar mostrou,/ e esforçar mui ben meu coraçon,/ e ar pensar de m’ir alhur guarir (CA, 389, vv. 1-5).../... Assi querrei/ buscar/ viver/outra vida que provarei (vv. 61-64). Noutra cantiga (B 137) este mesmo poeta afirma: leixar quer’a terra u vós sodes senhor.../ .../ ...u nunca mais (ja) vós sabiádes novas de mi (CA, 391, vv. 16 e 21), na que ademais atopamos outras coincidencias co noso texto, tales como a falta de conselho do poeta (v. 8 non sei eu ja no mundo conselho prender), ou a presentación do motivo da morte como desenlace do afastamento voluntario: (v. 20 e se me Deus quisess’oïr, (a)lá morrerei).
Airas Engeitado emprega o motivo en dúas cantigas, aínda que a atribución da primeira delas é dubidosa (cf. DLMGP: 26). Na primeira (B 971, V 558) o poeta móstrase arrepentido por quitarse da súa senhor, aínda que a separación voluntaria e o arrepentimento consecuente parecen obedecer neste caso máis ca ao propio feito da separación, á ‘loucura’ que a provocou: non conformarse co ben que recibía da dama, que non era pouco, tal como se desprende do refrán: (e) que queri(a) eu melhor/ de seer seu vassalo/ e ela mha senhor? (Amor, 192). Na outra cantiga deste autor (B 974, V 561), a coita do namorado comeza xa no intre da despedida e o coitado está xa desexando vela para guarir. Tamén Martin de Padrozelos (B 1247, V 852) recoñece que foi unha loucura irse da terra onde vía a súa dama e teme morrer se non a volve ver cedo: Deus, e que cuydey a fazer,/ quando-m’eu da terra quitey/ hu mha senhor vi? baratey/ mal, porque o fuy cometer,/ ca sey que non posso guarir/ per nulha rrem, sse a non vir (Amor, 251, vv. 1-6) [5] .
O público coñecedor da ineficacia do afastamento como solución, tal vez se preguntase cómo podía ser posíbel que o clérigo compostelán non aproveitase estas experiencias e volvía caer no mesmo erro. Pero sabedor tamén de que o tópico presentaba unha multiplicidade de facetas, como pode verse nos exemplos achegados, tal vez simplemente estivese á espectativa de ver cómo o poeta resolvía a situación neste caso. Só ao final se daría conta de que Roi Fernandiz estaba aproveitando as experiencias infrutuosas daqueles, levándoas ata as últimas consecuencias -a morte, baixo o seu perfil de morte liberadora- realizando os seus propósitos onde outros fracasaron.
Do que non hai dúbida é de que Roi Fernandiz buscou conscientemente o efecto sorpresa orixinado pola posibilidade de interpretación contraditoria coa tópica á que o público estaba afeito, o que nos leva unha vez máis a certificar a validez das teorías de V. Beltran (1995), con independencia da terminoloxía empregada, acerca dos xogos ‘conceptuosos’ practicados polos nosos trobadores, así como da importancia que estes lles daban á dispositio dos contidos nas súas composicións. Neste sentido Roi Fernandiz móstranos a súa habilidade para dosar os diversos ingredientes que, aínda que sexan tópicos, combinados na proporción e no lugar adecuados, logran que a tensión creada no inicio se manteña ata a fiinda, que supón o clímax da cantiga ao engadir un elemento novo -o da morte por amor: un elemento tópico incluso como vía de salvación, pero introducido aquí de forma maxistral, polo lugar, polo carácter de clave para unha nova interpretación de todo o anterior e pola maneira disimulada de introducilo por medio dunha litote.
Como é habitual, Roi Fernandiz dota a cantiga dunha armazón pondo en xogo un complexo entramado de repeticións, sobre o que unha vez examinado se poden facer varias constatacións.
Non hai neste caso, a diferenza do que ocorre noutras ocasións, un intercambio digno de mención de léxico ou estructuras entre os versos do refrán e os da estrofa, agás no caso da fiinda. Isto tal vez obedeza á circunstancia de que neste caso o recurso deste tipo máis importante da cantiga é a repetitio que se establece entre os propios versos do estribillo, coa repetición anafórica do verbo alongarse, retomado tamén en posición inicial no segundo verso da fiinda. E pola contra, o feito de que a ligazón refrán-fiinda se produza en posición inicial, permítelle ao poeta, ou obrígao, a non facelo na posición que a el máis parece gustarlle: a rima.
A repetición en todas as estrofas, incluída a fiinda, da partícula non, sumada á de nen en tres ocasións máis, espalla polo conxunto da cantiga unha nebulosa de pesimismo, de derrota, que contribúe a darlle cohexión ao conxunto das estrofas e á transmisión dunha mensaxe unitaria: por tres veces insiste en que non sabe outro remedio; non se pode perder o mal; non ousa falarlle nin mirala. Non vivir máis é a meta desexada, adiada ata a fiinda.
Este negativismo está orixinado pola constatación de que a relación entre os dous personaxes non é posíbel, e os pronomes eu (en tres estrofas) e vós ou vos (en catro estrofas), ademais do termo senhor, distintivo do xénero, están repartidos ao longo da cantiga de xeito que manteñen tensa en todo momento a oposición entre ambos.
Alén da separación establecida entre estes dous personaxes, a figura do mal, a tópica coita derivada da non satisfacción dos desexos, está tamén presente nas catro estrofas por medio dunha alusión directa: mal (4 ocorrencias), actualizada sempre por un deíctico (aqueste, este) e mais a través das alusións indirectas do refrán por medio do pronome el, de forma que o mal adquire vida propia, como un personaxe antagonista e perseguidor do poeta que en van pretende liberarse del e que se ve forzado a cometer o que sabe que é unha loucura (cf. v. 19).
Outras repeticións léxicas máis puntuais serven de elemento de ligazón entre dúas estrofas: conselho 3 I - 1 II; perder 3 II - 3 III; a sinonimia en posición de rima veer 2 III - catar 3 IV; senhor 2 I - 3 IV; i 1 IV - i 1 f.
A repetición afecta tamén ás estruturas sintácticas seleccionadas, ben entre estrofas diferentes -a decisión adoptada polo poeta e expresada no refrán está introducida anteriormente por medio dunha causal nas estrofas I, II e IV (os versos cuartos das estrofas II e IV son totalmente idénticos salvo unha lixeira alteración da orde)- ou ben dentro dos versos dunha mesma estrofa, como a repetición da estructura aver a + infinitivo dos versos primeiro e terceiro da estrofa III, seguindo unha secuencia quiasmática e combinada cunha partícula temporal nas dúas ocasións.
[1] A “razón” que “desempeñe” “la dificultad entre la conexión de los extremos, digo de los términos correlatos”, B. Gracián, Agudeza y arte de ingenio (cito por V. Beltran, 1995: 118). De utilizarmos a terninoloxía do tratado de Gracián, trataríase dun caso de ‘ponderación de dificultade’, aínda que podería afirmarse que estamos no terceiro grao da ponderación, na especie que Gracián denominou ‘ponderación de contrariedade’ e que definiu: “Unir a fuerza de discurso dos contraditorios extremos” (cito por Beltran, 1995: 119), xa que á luz da tradición en que se encadra parece evidente non só a dificultade de establecer relación coherente entre o mal sufrido e a solución proposta, senón tamén a contradición existente entre ambos extremos. O que está claro, independentemente da terminoloxía usada, é que o ‘concepto’ está aí e que é foito da consciencia poética do trobador e do seu dominio da arte.
[2] Agás para algúns como Johan Soairez Somesso, quen ao lado de cantigas onde desexa a morte liberadora, compuxo outras onde manifesta que non ten garantías de que a coita non persista incluso despois da morte (A 19, B 112; A 20, B 113) e mesmo nega que isto sexa así (A 27, B 120).
[3] O motivo do exilio voluntario foi tomado polos trobadores galego-portugueses dos seus predecesores occitanos (cf. A. Ferrari, 1984: 48-49) probabelmente a través das dúas vías de influxo propostas pola estudosa italiana neste mesmo traballo citado (p. 54): unha por vía culta a nivel de escritura (sería o caso da influencia directa da obra de Bernart de Ventadorn na cantiga de D. Denis (B 498, V 81/ Amor XXIX) -demostradada pola propia autora nas páxinas citadas- e outra por vía máis popular a nivel de oralidade.
[4] Este trobador utilizou tamén o motivo do afastamento voluntario de onda a senhor na cantiga B 55, pero con outra finalidade distinta, a de agradarlle á dama:
| Mais gran prazer lhi per farei | |
| ora, quando m’alongarei | |
| d’u a eu soía veer (CA, 339, vv. 14-16). |
[5] Tamén trataron este motivo do exilio voluntario autores contemporáneos e posteriores a Roi Fernandiz, como Fernan Velho (A 257, B 434, V 46), quen perdida a esperanza de recibir da senhor algo que non sexa mal e afan, decide irse aínda que sabe que toleará: ir-m’ey d’aqui; pero hũa ren sey/ de mi, senhor, ca ensandecerey (vv. 5-6).
Pola súa parte, Johan Airas de Santiago (B 964, V 551), a aqueles que lle din que só abandonando a senhor perderá a coita de amor (Dizen-mi a mí quantos amigos ei/ que nunca perderei coita d’amor,/ se m’eu non alongar de mia senhor (vv. 1-3)), respóndelles co argumento da súa experiencia: -Par Deus, sempr’eu alongado vevi/ d’ela e do seu ben, e non vos perdi/ coita d’amor (vv. 5-7), para concluír na fiinda: nen alhur, nen ali/ non lhi guarrei, ca muito lhi guari.
Pai Gomez Charinho, na cantiga B 813, V 397, diríxese á dama nestes termos: Ora me uenh’eu, senhor, espedir/ de uós, a que muyt’á que aguardei/ e ora me quero de uós partir/ sen galardon de camanho temp’ey/ que uos seruí, e quérom’ir uyuer/ en atal terra, hu nunca prazer/ ueia, nen cante, nen possa riir (Monteagudo, 17, primeira estrofa).
Afonso Paez de Braga, na cantiga B 854, V 440, a pesar de ‘mil’ intentos infrutuosos, decide probar unha vez máis: Ay mha senhor, quer’eu provar/ se poderey sen vós viver/ e veerey se ey poder/ d’algũa vez sen vós morar,/ pero sey o que mh averrá,/ ca mil vezes o provey já/ e nunca o pud’acabar (Amor, 127, primeira estrofa).
Na cantiga B 1122. V 714 de Pero Mendiz da Fonseca, o poeta xoga coa polisemia do verbo partirse: Par Deus, senhor, quero-m’eu hir/ e venho-mi vos espedir/ e, que aja que vos gracir,/ creede-m’ora hũa ren:/ ca me quero de vós partir,/ mays non de vos querer gram ben (Amor, 252, primeira estrofa).
A eles habería que engadir as composicións xa citadas de D. Denis, influenciadas directamente pola obra de Bernart de Ventadorn, e as de Fernand’·Esquio.
Non incluímos entre os casos de autores anteriores ao noso as cantigas de Martin Soarez (A 47 e A 49), xa que nelas non se trata este motivo do afastamento lonxe da senhor, senón outro menos frecuente: o de deixar de amala. Tampouco incluímos a de Afonso Mendez de Besteiros (B 337, Ajuda 438), aínda que é un dos exemplos aducidos por A. Ferrari no traballo citado, xa que neste caso a idea do poeta non é a de afastarse da dama senón a de abandonar o mundo d’u se foi a súa senhor, isto é, trátase o motivo rarísimo da ‘morte da senhor’.
| Servizo de publicacións da Universidade de Vigo - 2010 | Xosé Bieito Arias Freixedo |