• Presentación
• O autor
• A obra
  • Transmisión manuscrita
  • Poética
  • Cantigas
• Glosario
• Rimario
• Apéndices
  • Testamento
  • Táboa de correspondencias
  • Táboa de estructuras
• Bibliografía

• Manuscritos (facsímiles)
  • B
  • V
• Transcricións paleográficas
  • B
  • V
• Localización nos manuscritos
• Edicións precedentes e repertorios
• Texto crítico
• Variantes
• Métrica
• Versión interpretativa
• Xustificación da edición
• Comentario literario

Cantiga: VI      - Ja eu non am[o] a quen soia

Comentario literario.

Contido e ornato estilístico.

Roi Fernandiz volve tratar o pouco frecuente tema do cambio de senhor, que xa tratara na cantiga III, aínda que neste caso o fai sen o aire de trivialización que se percibía de principio a fin naquela ^[1] .

A cantiga comeza dun xeito sorprendente, pois nos dous primeiros versos négase a esencia mesma do xénero das cantigas de amor: o amor profesado polo poeta a unha dama e a coita que sofre por iso.

A dispositio da composición busca, situando esta categórica dobre negación no exordio, provocar un efecto de sorpresa no auditorio, e a este mesmo fin contribuiría o arrepentimento manifestado polo poeta no v. 3 (non estaban acaso suspirando sempre por se veren libres da coita? Por que se queixa logo agora?). Pero as expectativas creadas que parecían non casar cos parámetros do xénero, volven ao cauce esperado no verso do refrán, onde o poeta nos dá a coñecer a razón de todo o anterior, e esta resulta ser a única causa lóxica posíbel, dentro do marco en que nos movemos: unha coita d’amor só pode esquecerse se se ten outra coita d’amor maior ^[2] . A situación creada no exordio rompe todos os tópicos e resulta tan paradoxal, para as coordenadas en que se orientaba o público da época, que fai posíbel que un motivo tan pouco frecuente como é o do cambio de senhor, explique satisfactoriamente todo o misterio creado nos versos anteriores. O xogo de conceptos é dobre, polo tanto, xa que por un lado se levanta sorpresa ou misterio negando a existencia do amor e da coita, ou mellor dito dando a entender a liberación efectiva do amor e da coita -contradicindo un dos leit-motivs máis emblemáticos do xénero-, e porque a isto se engade aínda outro extremo que é contraditorio co agardado dentro dos parámetros da escola: o poeta manifesta o seu pesar por verse liberado da coita, cando isto é un dos desexos máis vehementes e outro dos motivos máis mallados do xénero ^[3] . A razón final con que se satisfai o aparente paradoxo reconduce o asunto aos parámetros do mesmo, aínda que o fai, como xa vimos, utilizando un motivo -o da nova señora- que por si só é digno de ser salientado, dada a súa rareza. Sobre esta resolución final, é digna de mención a ambigüidade creada a nivel fónico no sintagma ca m’ei outra, xa comentada na nota a este verso; unha ambigüidade entre ca m’ei e ca amei que se apoia na antítese entre este hipotético *amei outra do refrán co Ja non amo do v. 1 que ten o seu correlato nas outras estrofas, con expresións sinónimas (querer, seer namorado), e que é maxistralmente introducida nunha circunstancia en que non pode perdirse maior pertinencia, dado que se trata dunha ‘chanson de change’.

Desde o punto de vista do contido esta primeira estrofa é realmente concentrada; nas estrofas segunda e terceira non hai unha progresión do pensamento, senón que constitúen unicamente unha amplificatio dos motivos tratados no exordio, pero é neste onde a cantiga acada xa o seu punto álxido.

Mais o poeta emprega outros recursos para manter o nivel estético do seu discurso. Na estrofa II utiliza unha exclamatio optativa totalmente inédita, e a ambigüidade na estrofa III, se é correcta a interpretación da expresión non á i recado, co duplo valor de ‘non hai remedio, non hai solución’ e simultaneamente co valor xurídico de ‘cerimonia de contrato matrimonial’ ou de ‘documento legal relativo ao matrimonio’ ao que nos referimos no comentario ao v. 11 (cf.).

Por último centramos a atención sobre o aspecto léxico para facer notar a realmente escasa frecuencia con que se rexistra o termo namorado no xénero da cantiga de amor ^[4] .

Aínda que desde o punto de vista do contido a primeira estrofa concentra, como se viu, a esencia da cantiga, no aspecto formal a disposición dos elementos parece ser máis equilibrada e harmónica ao longo da cantiga. Son varios os artificios de repetición -os preferidos pola estética da escola ^[5] - que atopamos. Aínda que de entendermos os termos dobre e mozdobre no sentido estrito que lles dá a Poética fragmentaria de B, suxeitos a restricións posicionais, non os podemos rexistrar na nosa cantiga ^[6] , si se rexistran ao longo da mesma unha serie de repeticións distribuídas non simetricamente pero si segundo unha certa regularidade, que non poden ser froito do azar, senón artificios conscientemente buscados utilizados polo autor, o que nos fai adherirnos unha vez máis á tese defendida por V. Beltran nas páxinas citadas do seu estudo no sentido de que este tipo de recursos eran os máis valorados e que a práctica textual revela unha variedade que sobrepasa o límite das clasificacións realizadas, coas conseguintes dificultades para a súa catalogación ^[7] . Así, por exemplo, a repetición do verbo aver no v. 2 da primeira estrofa, na expresión aver coita, constitúe xunto coa repetición do verbo querer na mesma posición da estrofa segunda, un caso de mozdobre imperfecto, porque non ten continuidade na terceira estrofa. Porén parece máis importante para a cohexión interna da cantiga no seu conxunto o feito de que o verbo aver volve aparecer tamén nas estrofas segunda (v. 7) e terceira (v. 11), no primeiro caso tamén na construción aver coita, así como o feito de que a expresión aver coita se repita coma un eco no refrán, e polo tanto nas tres estrofas, contrastando a rotundidade do ei presente, a coita actual, co avia, a coita pretérita (estrofa I) e lembrada con nostalxia (ouvesse, estrofa II).

Tamén é importante a variación por medio da repetición sinonímica de verbos relativos á relación amorosa agora lembrada: amar 1 I, querer ben  2 II, seer namorado 1 III; así como as alusións indefinidas á muller causante da coita distribuídas tamén unha en cada estrofa: a quen soia 1 I, a que ben quigi 2 II, dela 1 III. Aquela muller e a coita padecida pola súa causa están así presentes ao longo da cantiga; nas tres estrofas se recrea a tensión entre estes signos dun pasado que agora sabemos máis venturoso (nos versos do corpo da estrofa), en marcado contraste coa realidade máis dura da outra coita do presente expresada no refrán.

Tampouco sistemática posicionalmente, pero si distribuída de forma regular unha vez por estrofa, aparece a forma do pronome suxeito de primeira persoa eu. Destacábeis son tamén outras figuras de repetición, tanto aquelas que se dan dentro dos límites do verso, tales como a redditio ou epanadiplose do v. 2 nen ey a coyta que ant’auya e a iteratio ou epanalepse do v. 6 a que ben quigi ben quisesse -ambas con variación mediante políptoto, sobre as que se sustenta o artificio xa comentado do mozdobre imperfecto-, coma as que non poden confinarse en límites tan reducidos, como a anadiplose dos vv. 7-8 tenh’eu que meor coita ouvesse,/ ca m’ei outra coita...maior, combinada cunha antítese entre os adverbios meor e maior, nunha estructura quiasmática.

Digna de mención é tamén a acumulación ao longo dos doce versos da cantiga dun total de sete expresións temporais, coa particularidade de que só unha delas aparece repetida: v. 1 ja, v. 2 ant’, v. 5 oj’, v. 9 mentr’, v. 10 nunca, v. 11 ora, ja; acumulación que contribúe a recrear a contraposición, a tensión da que falabamos antes, entre a situación actual do poeta e a situación pasada que lembra con nostalxia.