• Presentación
• O autor
• A obra
  • Transmisión manuscrita
  • Poética
  • Cantigas
• Glosario
• Rimario
• Apéndices
  • Testamento
  • Táboa de correspondencias
  • Táboa de estructuras
• Bibliografía

• Manuscritos (facsímiles)
  • B
  • V
• Transcricións paleográficas
  • B
  • V
• Localización nos manuscritos
• Edicións precedentes e repertorios
• Texto crítico
• Variantes
• Métrica
• Versión interpretativa
• Xustificación da edición
• Comentario literario

Cantiga: XIII      - Ora mi-o tenhan a mal sén

Comentario literario.

Contido e ornato estilístico.

Esta cantiga xira en torno a un tema común ás catro estrofas: a determinación do poeta de dicir aos catro ventos o moito que ama á súa señora. Trátase dun tema que aparece con non demasiada frecuencia e que, ao contrario do que ocorre no noso texto, case nunca o fai como tema principal ^[1] .

En cada estrofa o tema aparece matizado por algún motivo secundario dos que, entre os moitos que constitúen a tópica do xénero, adoitan aparecer relacionados con este. Estes motivos secundarios son presentados no inicio de cada estrofa como posíbeis (ou máis ben previsíbeis, por habituais) obstáculos ou impedimentos para que o poeta poida levar a cabo a súa determinación: dirá no seu cantar o mui gran ben que lle quere á súa senhor a pesar de que o acusen de tolo ou pouco axuizado (estrofa I) ^[2] ; dirá o ben que lle quere á súa dama sabendo que terá que gardarse moito dos que lle pregunten por quen troba e de que a propia senhor se decate de que é por ela (estrofa II) ^[3] ; dirá o ben que lle quere á súa dama amada sabendo que isto o obrigará a afastarse dela (estrofa III) ^[4] ; a aqueles que intenten quitarlle da cabeza esta decisión de dicir o ben que lle quere a súa senhor failles saber que nunca o lograrán (estrofa IV). Mediante esta sucesión alternada e antitética entre un previsíbel obstáculo e a decisión tomada polo trobador, conséguese ao longo das catro estrofas ponderar a firmeza desta, para a continuación, na fiinda, resolver o asunto por medio dun dos tópicos máis recorridos do xénero ao aclarar que son Deus e Amor os realmente responsábeis do desexo e que a el non lle queda máis remedio que resignarse e aceptalo, aínda que o fai -e isto é o máis salientábel-, cunha importante dose de ironía, se como pensamos, os dous versos finais poden interpretarse como a continuación se indica: ‘pois non terei esa sorte’ (a de que Deus e Amor fagan que deixe de querela).

Polo que respecta ao motivo do segredo do amor, a cantiga resulta peculiar, xa que o v. 7 é anfibolóxico, tanto se se considera o pronome tónico coma se se considera átono, de xeito que podería interpretarse, ou ben como “negarei canto poida, que vós non sodes a que eu vin”, ou ben como: “negareivos (a vós) canto puider, que non sodes a que eu vin”.

Unha vez máis, partindo de motivos tópicos, o noso poeta consegue crear unha peza interesante por medio dunha combinación, dosificación e distribución equilibrada dos mesmos, culminando o labor con ese lostregazo da ironía final. De novo vemos un poeta que lle concede un coidado especial aos aspectos relativos á dispositio das súas composicións: a ‘afouteza destemida’ do poeta que se mostra disposto a non deixar nunca de trobar (I), a gardar o segredo do nome da dama (II), a sufrir as consecuencias da separación (III) e a manter a decisión a pesar de que queiran convencelo do contrario (IV) -decisións firmes acumuladas ao longo das catro estrofas e que obedecen ao gran amor do poeta pola dama-, contrasta coa razón expresada na fiinda, onde esa aparente afouteza ou fortaleza de ánimo para enfrontarse a todas as dificultades, traballos e sufrimentos que conleva o amor, queda reducida á mera resignación, ao tópico do amor forzado por Deus e por Amor.

A unidade do poema está fortemente asegurada por medio dun bastante complexo entramado de repeticións. Á parte de ser todas coblas capfinidas (vid. supra o apartado relativo á métrica), o poeta distribúe estratexicamente ao longo de toda a cantiga as palabras chave do contido, de forma que se incide de principio a fin no tema principal e recorrente: ‘a decisión firme do poeta de dicir nos seus cantares o ben que lle quere á dama amada’. Así, as palabras dizer, ben e querer reaparecen unha e outra vez estrofa tras estrofa.

Dúas destas palabras chave atópanse nos cuartos versos de cada estrofa: dizer e ben (agás na primeira estrofa onde o verbo se adianta ao verso terceiro), de forma que este verso cuarto resulta moi similar nas catro estrofas tanto formalmente coma conceptualmente, e serve de transición entre o corpo das estrofas e o refrán, pois por medio deste verso estrofa e estribillo fúndense perfectamente tanto sintáctica coma semanticamente. Nas estrofas segunda, terceira e cuarta, a transición entre o corpo da estrofa e o refrán lógrase por medio dun hábil uso do hipérbaton.

Nas estrofas terceira e cuarta o termo ben, ademais de no cuarto verso, aparece tamén no inicio do primeiro (coblas capdenals).

Non debe descartarse que sobre o termo ben, repetido estratexicamente como se viu un total de seis ocasións ao longo da cantiga, poida sustentarse aínda outra interpretación baseada nunha lectura siléptica do termo nos versos cuartos de cada estrofa: na lectura que lle demos ata agora, a palabra formaría parte da usual expresión ponderativa do amor do poeta pola súa dama: querer gran ben (querer moito, amar). Mais ao mesmo tempo o substantivo ben ten un uso moi frecuente no xénero de amor, en expresións como fazer ben, aver ben da senhor, etc., onde o substantivo, que se presenta extremadamente polisémico, adoita equivaler segundo os casos, a ‘aceptación do namorado como pretendente, por parte da dama’, ‘poder veer a senhor’, etc.

A consideración de que é unha loucura (v. 1 Ora mi-o tenham a mal sén) e a razón para o rexeitamento por parte da dama (vv. 13-14 Ben tenh’eu que m’estranhará / esto de vós) estaría máis xustificada se o sentido velado que se desprende da afirmación do poeta é a súa decisión de pregoar aos catro ventos cal é o ben que quere da súa señora.

A presenza  do determinante o, lo en todos os casos, facilitando a confluencia dos dous significados, pode ser indicio de que esta ambivalencia non é azarosa, senón conscientemente buscada. De novo Roi Fernandiz nos volve mostrar o seu gusto polas vías do equívoco e a súa habelencia para manexarse por elas con extrema sutileza.

O outro termo do triángulo a que aludiamos antes, o verbo querer, non só aparece unha vez por estrofa por estar situado no estribillo, senón que se repite no segundo verso deste por medio dunha variación poliptótica. Na terceira e cuarta estrofas o verbo querer aparece repetido aínda unha terceira vez, neste caso dentro do corpo da estrofa, coa particularidade de que o significado non é o de ‘amar’, senón o de ‘desexar, ter vontade de’, o mesmo significado có que ten no primeiro verso da fiinda, onde tamén se repite.

Fóra destes tres termos é importante a repetición do pronome eu dúas veces no refrán e unha vez polo menos no corpo da estrofa (agás na cuarta) e mais na fiinda. Un total de trece ocorrencias en toda a cantiga, demasiadas para atribuílas ao carácter de comodín do termo, aínda que a súa función non sexa outra cá de elemento de ligazón dos versos da estrofa cos do refrán, por unha parte, e das diversas estrofas entre si e coa fiinda por outra: xa vimos como as tres primeiras estrofas eran capfinidas sobre a base desta palabra, que tamén serve como nexo entre o refrán da cuarta e a fiinda.

Ao longo da cantiga rexístrase unha aliteración do son martelante velar xordo, que incide na idea de fixación, de decisión firme, mesmo parece que dun testalán teimoso. O fonema aparece en inicial absoluta de verso en 13 dos 26 versos da cantiga. Se lle sumamos as seis ocasións en que aparece na segunda sílaba do verso, temos un total de 19 sobre 26. Ademais o fonema repítese ao longo da cantiga noutros puntos clave: no primeiro verso do refrán, na sílaba cuarta onde descansa o acento interno, polo que xoga tamén un papel importante no políptoto ou annominatio morfolóxica por flexión establecida entre os dous versos do estribillo (quero - querrei), políptoto que nas estrofas terceira e cuarta se estende ao corpo da estrofa combinándose con variación de significado do verbo (v. 15 e v. 20), tal e como ocorre na fiinda (querra (desexará, permitirá) - queira (ame)), aínda que só neste último caso podería falarse de antanaclase.

É precisamente neste contraste de significados do verbo querer entre os versos do refrán e os da fiinda, onde radica a ironía que resolve de forma totalmente inesperada a serie de motivos tópicos ata aí acumulados: o que ata aí parecía firmeza na decisión, resulta ser froito da resignación do poeta a amar, forzado por Deus e por Amor.

O mesmo son velar xordo volve aparecer na paronomasia do v. 20: quiser cousir.

É de notar tamén, por outras razóns, o circunloquio do v. 8, onde se denomina a senhor por medio da perífrase a que eu vi, xa que nesta definición compróbase unha vez máis ata que punto é produtiva nos xéneros amorosos a equivalencia dos verbos veer e amar ^[5] .

Destacan tamén a predilección por construcións negativas para expresar precisamente a idea contraria buscando a intensificación significativa do contido do discurso, tal como ocorre nos vv. 2-3; así como o hipérbato dos vv. 7-8, onde ademais se rexistra unha negación pleonástica que nunha lectura literal carece de lóxica xa que expresa a idea contraria á que o poeta quere transmitir.