| Cantigas: | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | XIII | XIV | XV | XVI | XVII | XVIII | XIX | XX | XXI | XXII | XXIII | XXIV | XXV |
Contido e ornato estilístico.
A presente cantiga supón un caso atípico no conxunto do corpus das cantigas de amor galego-portuguesas: mentres o habitual no xénero é non deixar de escoitar os lamentos e as coitas ocasionadas pola imposibilidade de veer a senhor amada, esta peza de Roi Fernandiz é un canto de alegría polo cumprimento dese desexo, e un canto de esperanza [1] . Non se pode negar que se trata o topos da morte por amor, e que ademais se fai nun lugar de resalte como é o refrán, mais hai que salientar que non hai unha alusión directa á morte, senón que se alude a ela indirectamente por medio dun artificio retórico: a litote non cuidara tant’a viver. Esta alusión indirecta pero insistente ao mal, no refrán, cumpre a dobre función de lembrar, para que non se esquezan, cáles son os sufrimentos tópicos aos que o poeta namorado está exposto e que sofre habitualmente, e asemade, por contraste, é o contrapunto que axuda a comprender cal é realmente a dimensión do ben concedido.
As tres estrofas da cantiga comparten un motivo común (Deus concedeulle o ben desexado de veer a senhor; ben este que, lémbrese, era ao que aspiraban a maioría dos poetas), pero cambia a perspectiva temporal, e non de xeito caprichoso. Así, na primeira estrofa, dirixíndose á senhor, o poeta pon de manifesto o seu actual, presente, estado de ledicia: (v. 1) mui gran prazer oj’eu vi. Na estrofa segunda, a este motivo común precédeo outro: o desexo pasado de que se fixese realidade ese ben. Finalmente na terceira estrofa, ademais do motivo común aparece un novo motivo: a esperanza na futura concesión de outro ben. A orde na dispositio non podía ser outra. Pensemos por un momento nunha orde lineal (pasado 2ª estrofa, presente 1ªestrofa, futuro 3ª estrofa): o motivo central da cantiga, a alegría, case euforia do poeta polo ben concedido, perdería enormemente en intensidade.
A cantiga está construída en boa parte en torno á plurivalencia do termo ben. É coñecida a polisemia do termo [2] tanto como adverbio coma como substantivo e non é este o lugar para estenderse sobre o asunto, aínda que si trataremos un aspecto particular do mesmo. Roi Fernandiz utiliza nesta cantiga un motivo que non é moi frecuente, se ben tampouco é demasiado raro, na escola galego-portuguesa: o desexo ou esperanza de que Deus lle conceda da dama outro ben distinto ao ben xa recibido. O motivo rexístrase en todos os períodos da manifestación trobadoresca e xa nos trobadores da primeira xeración [3] . Polo xeral, e a cantiga de Roi Fernandiz non é unha excepción, é a figura de Deus quen nega, concede, ou a quen se lle roga o ben da dama, e non esta [4] . Xeralmente tamén o primeiro grao na escala do ben desexado polo poeta é que Deus o agracie coa visión da amada. O seguinte grao da escala, ese outro ben ao que algúns trobadores atrevidos aspiran, resulta máis difícil de precisar pero, con lixeiras variacións e con algunhas excepcións, pode dicirse que polo xeral equivale ao consentimento, por parte da dama, do amor do poeta (falamos de consentimento e non de reciprocidade, pero se xa era un ben enorme a posibilidade de veer a senhor, ben polo que suspiran en van a maioría dos nosos trobadores, o desexo do seu consentimento para amala era toda unha temeridade [5] , e pensamos, con S.Spina, que é por aí por onde se debe tratar de encamiñar as posibilidades de interpretación de expresións tan abertas como a do noso texto: ainda m’ outro ben fara (v. 14), sen hipotetizar sobre outro tipo de interpretacións relativas ao amor físico.
Pero estas cantigas que tratan o motivo común do outro ben comparten tamén na súa xeneralidade a mesma perspectiva negativa, de aí que a postura optimista que se aprecia na cantiga de Roi Fernandiz faga desta un caso á parte. En efecto, o noso poeta desterra as palabras e expresións negativas habituais, tales como coita, pesar, ou incluso o termo mal frecuente porque se presta ao xogo antitético con ben. Mesmo recorre á litote, como se indicou máis arriba, para non aludir directamente á morte. Todo é positivo e optimista desde a eufórica exclamatio inicial. Só a euforia causada pola ledicia de ver cumprido o desexo de veer a senhor (feito de por si moi pouco frecuente), explica que o poeta se contaxie dun optimismo e esperanza extraños ao xénero e pense que se Deus o agraciou coa concesión dese ben é porque aínda lle ha conceder outro [6] .
Nas dúas primeiras estrofas enfatízase o ben recibido, especificando en qué consiste. Por medio das exclamationes pondérase a magnitude do ben recibido, así como por contraste coa situación negativa felizmente superada expresada no refrán por medio da litote: houbo morrer por non poder ver a senhor. Na terceira estrofa o poeta, que estivo a piques de perder a vida porque non podía ver a dama amada e que se mostra feliz polo prazer concedido por Deus de poder vela, sorpréndenos porque non se conforma con iso, senón que espera aínda que lle sexa concedido outro ben da dama. Podería falarse de atrevemento ou ambición desmesurada do poeta, pero esta última estrofa tal vez deba entenderse no senso de que o poeta (que noutras ocasións ten que someterse aos ditados de Deus ou de Amor que lle causan coita, sen poder facer nada en contra), tamén neste caso, no fondo, asiste impotente á manipulación que Deus fai con el e os seus sentimentos, e así como na cantiga II afirmaba que se Deus non o mataba era para que seguise sufrindo, neste caso considera que se Deus non permitiu que morrese -feito que a el mesmo o sorprende, pois non cuidara tant’a viver- tal vez é porque lle ten reservado aínda outro ben.
De principio a fin a cantiga é un entramado de repeticións de diversa índole nas que entran en xogo os elementos principais desde o punto de vista do contido e que confiren ao conxunto da composición unha estrutura harmónica.
Nas tres estrofas aparecen expresas, e polo tanto repetidas tres veces, as figuras de Deus e da amada.O primeiro no seu papel tópico de ‘Deus ex machina’, todopoderoso, que fai e desfai ao seu antollo cos sentimentos do poeta; aínda que nesta ocasión a súa actitude é contraria á habitual, xa que concede o ben desexado. A segunda, a senhor, que habitualmente só aparece nos primeiros versos da primeira estrofa como distintivo de xénero, aparece aquí nas tres.
A obsesión do poeta pola muller amada percíbese ademais de na repetición da alusión directa por medio do termo específico senhor, nas alusións por medio da repetición múltiple do pronome vos/vós, que aparece ata un total de dez veces ao longo da cantiga contando as tres do refrán (catro veces nas dúas primeiras cobras e dúas na terceira).
Á repetición dos termos Deus e senhor (e vos/vós) ao longo das tres estrofas, únese tamén a do verbo veer, que ademais de sustentar o artificio da rima derivada, como vimos, aparece tamén repetido en diversas formas flexionadas nas tres estrofas, con eco no refrán (I vi-veer; II veer-veer; III visse-veer) [7] .
Cuestións terminolóxicas á parte, o certo é que se constata a repetición de varios termos, de forma que aínda que non totalmente fixas e simétricas, si se dan ao longo das tres estrofas de que se compón a cantiga. Os principais termos obxecto de repetición (Deus, senhor, veer) sustentan ademais unha gran parte da carga conceptual da cantiga, e a presenza dos tres en todas as estrofas, indica a intencionalidade do autor de combinalos nun artificio de repetición, a pesar da variación na súa posición e dos problemas clasificatorios a que hoxe dan lugar.
Non menos importante entre os recursos de repetición é a anadiplose ou reduplicatio que destaca pola súa posición -insertada no refrán- e por estar combinada cunha litote e cunha aliteración: non cuidara tant’ a viver/ como vevi sen vos veer. Nela radica tamén unha grande parte da carga conceptual da cantiga. En efecto, nos dous versos do refrán onde se combinan varios artificios retóricos, está subxacente un dos tópicos máis recorridos da escola e que pode sintetizarse por medio das equivalencias veer=viver e non veer=morrer, que constitúen a base das fórmulas estereotipadas con que habitualmente se verbaliza. O verbo veer, cos diversos matices semánticos que o converten nun dos termos máis polisémicos do léxico trobadoresco, é tamén undos termos máis frecuentes, se non o máis frecuente, e en moitas ocasións, coma neste caso, aparece asociado ao verbo viver por medio dalgún procedemento retórico formal ou conceptual [8] .
Tamén é de destacar a correlación paralelística entre os finais dos vv. 13-14 por medio da cal se introduce o xogo coa polisemia da expresión tópica fazer ben, moi importante tamén para o entramado conceptual do conxunto da composición: Deus, que mi fez este ben /ainda m’outro ben fara.
Hai un número moi pequeno de cantigas, que tratan o amor desde unha perspectiva de ilusión e esperanza que recorda o joy dos provenzais. Beltran (1995: 64) cita algúns exemplos de clara influencia transpirenaica (Airas Nunez e Johan Airas de Santiago) ou de desexo desviante(don Denis). Elvira Fidalgo (1994:65-78) fixo unha análise das cantigas de amor que, afastándose da norma, teñen como núcleo significativo non xa a coita de amor, “senón un concepto máis próximo ao joi d’amor” (p. 67), aínda que nese traballo non inclúe a presente cantiga de Roi Fernandiz, de quen si inclúe a cantiga X. Tampouco inclúe a cantiga A 137, B 258 de Roi Queimado, onde o autor -a quen tanto se lle ten achacado, xa polos seus compañeiros de profesión, o recurso ao tópico da morte por amor- se mostra paciente e ledo por querer “tan bõa dona”.
S. Spina (1966: 176-185) estudou “O fazer bem dos cantares trovadorescos” nas súas varias acepcións e rexistrou o seu uso no ámbito do vocabulario feudal. V. Beltran (1995: 58 e ss.) aprofundando no tema exemplifica tamén con casos dos distintos xéneros, de amor, amigo e escarnio e conclúe que “o ben era a recompensa amorosa, os favores que se obteñen da persoa amada. O seu contido biográfico sería tan amplo, admitiría tantos matices e realizacións coma a súa tradución á lingua moderna”(pp. 61-62). Pero se “os feitos ou conxunto de feitos susceptíbeis de recibir este nome (ben)na relación home-muller son ... amplísimos”, non é menos certo que se nos restrinximos ao xénero da cantiga de amor, moitos dos significados posíbeis que a ambigüidade do termo permite aventurar ou deducir para a cantiga de amigo e de escarnio -precisamente os máis facilmente incluíbles dentro do ámbito das relacións afectivas ou físicas- quedarían completamente descartados, pois como é sabido e o mesmo Beltran recorda “a dama xamais atendía a petición de fazer ben, nin sequera na máis espiritual das súas interpretacións” (p. 64). Salvo algún caso excepcional en que máis que ser a dama quen voluntariamente faz ben ao poeta, este ben débese á intervención da figura de Deus ou mesmo do Amor (os mesmos entes que habitualmente son responsábeis das coitas) e, aínda máis, polo xeral, antes que falarmos da concesión consumada do ben, hai que falar, incluso nestes casos, dun simple desexo ou esperanza dunha intervención divina favorábel
Os xogos conceptuais establecidos en torno ao termo ben,que constitúen a base retórica de numerosas cantigas, non se restrinxen só á combinación nun mesmo enunciado dos dous valores categoriais do mesmo (adverbio/substantivo), nin á polisemia do substantivo ben cando significa ‘don recibido ou desexado da senhor’(cf. a nota seguinte),senón que noutras ocasións o xogo consiste na combinación do substantivo con dous valores distintos, tal como ocorre na cantiga de D. Denis B 532, V 135,onde parecen percibirse ecos da cantiga do noso clérigo, pois nela o poeta móstrase optimista e alegre e agarda de Deus -que tamén aquí aparece nas tres estrofas- que lle dea d’ela ben e bon galardon. Nesta cantiga mestúranse os significados de ben como ‘favor agardado da senhor’ e ben como ‘conxunto de calidades positivas que caracterizan á dama’:
| Esto me faz alegr’andar | |
| e mi dá confort’e prazer, | |
| cuydand’em como poss’aver | |
| ben d’aquela que nom á par, | |
| e Deus, que lhi fez tanto ben,... | |
| (Lang, 55, 2ª estrofa). |
Véxase tamén a este respecto a cantiga B 1160, V 763 de Roi Martinz do Casal.
Diego Moniz na cantiga B 8 confesa a súa sandez por non lle dar aprezo ao ben que Deus lle deixaba recibir da amada cando vivía xunto dela e podía veer/ o seu mui bon parecer e por non saber sofrere desexar dela máis ben aver. Na cantiga B 56 de Fernan Rodriguez de Calheiros, onde a dama se mostra indiferente ao amor do poeta, as esperanzas deste de que ela lle faga máis ben, parecen estar baseadas en indicios:Se me ela máis ben non fezer/ que en cor á de me fazer,/ou que eu dela cuid’aver, /per como sei que m’ela quer. Neste caso o outro ben parece poder identificarse coa perda da indiferenza por parte da dama. Outro poeta tamén da primeira xeración, Vasco Fernandez Praga de Sandin, tratou o motivo do ben en varias composicións (A 3, A 8), pero é nas cantigas B 89 e B 90 onde trata o motivo concreto do outro ben ou do maior ben: na primeira (B 89) o poeta comeza agradecéndolle a Deus o ben concedido, consistente, coma na nosa cantiga, en veer a dama. Mentres poida veer a senhor e con ela falar, non pedirá a Deus a morte liberadora por non quererlle dar mais ben da senhor có de podela veer, e aínda máis, prefire seguir gozando do ben concedido (veer e falar) a que Deus lle conceda mais ben da senhor se esa nova situación non é duradoira: neste caso tamén o significado de ben é misterioso, aínda que as veces en que ese grao do ben superior ao poder veer e falar aparece explícito refírese polo xeral á aceptación ou consentimento por parte da senhor (que non correspondencia) do amor do poeta. O mesmo autor, na cantiga seguinte (B 90) tamén fai referencia a un maior ben posterior ao xa recibido de podela veer e falarlle: ben per sei.../que mi non faredes mayor/ben ja nunca.../ca me fezestes, pois vus vi (CA, 374).
Outro autor que utiliza o motivo do ben en numerosas composicións é Johan Soairez Somesso; na súa cantiga A 17, B 110, o poeta confésalle á senhor que desexou muito ben dela, e enseguida aclara que todo o que desexou foi veela, e fai esta aclaración para que a senhor saiba que non desexou al.../de vos...a gãar senón o poder viver na terra vosqu’.
De Nuno Fernandez Torneol é a cantiga A 75, B 188, onde o poeta vai a Deus rogar que lle leixe veer a súa senhor, e se Deus lle fai este ben, aínda lle rogará outra cousa: que me dê seu ben, aínda que este ben queda reducido finalmente, na última estrofa, á posibilidade de viver en logar/ u a veja e lhe possa falar, co que o posíbel misterio levantado en torno a ese outro ben queda resolto dentro dos parámetros máis ortodoxos.
Na cantiga A 93, B 197, de Pero Garcia Burgales, atopamos a habitual figura de Deus, e dous graos ou tipos de ben enmarcados nunha fórmula de xuramento:
| e Deus, senhor, non me dé vosso ben | |||||
| nen outro ben que me podia dar | |||||
| (Blasco, XII, vv. 17-18). | |||||
|
|
| |
Neste caso parece que ese outro ben, por contraposición ao ben que pode recibir da senhor, fai referencia ao ben proveniente de fontes alleas á mesma. Do mesmo autor é a cantiga A 101, B 208 onde, tamén no marco dunha fórmula de xuramento, se distingue claramente entre o ben da senhor e a correspondencia amorosa desta:
| Deus non me dé voss’amor, | |
| nen vosso ben que me faz desejar (Blasco, XXIII, vv. 20-21). |
A mesma fórmula de xuramento, e a mesma distinción entre oben da senhor e o amor desta atopámola nunha cantiga de Fernan Garcia Esgaravunha A 123, B 238bis:
| se assi non est’é,(...) | |
| non mi dê vosso ben, nen voss’amor! (CA,123, vv. 11-12). |
Hai tamén unha serie de textos en que o poeta se mostra arrepentido -agora que sofre as consecuencias- por desexar da senhor máis ben ou un ben distinto do recibido. É o caso da cantiga xa citada de Diego Moniz, ou da cantiga A 200, B 351 de Johan Lopez de Ulhoa, na que o poeta lembra os tempos en que gozaba do ben consistente en lhe falar e a veer, á súa señora, e laméntase de que non conforme con gozar dese ben aínda desexou al, polo que agora sofre
| muito mal; | |
| e non querria mais a Deus | |
| de lhe falar e a veer | |
| e nunca outro ben aver (CA, 200, vv. 9-12). |
Tamén na cantiga B 971, V 558 de Afonso Eanes do Coton, onde o poeta se mostra arrepentido por se quitar voluntariamente da senhor, porque non se contentaba co ben dela recibido e quería máis, sentencia:
| ssempre por fol terrey | |
| o que deseja ben mayor | |
| d’aquele que eu recehei(Amor, 192, vv. 8-10). |
O mesmo ocorre na cantiga B 1114, V 705 do jogral Lopo, onde o poeta, a quen a señora amada falaba, recoñece que fiz folia cando lle demandou algo máis á senhor có simple prazer da súa conversa, pois a consecuencia dese atrevemento foi que a dama non lle volveu falar. Hoxe o poeta conformaríase con que a dama lle volvese falar, e quitaríasede lh’al demandar.
Tamén Bernal de Bonaval tratou o motivo do outro benna cantiga B 1062, V 653, onde ese outro ben aparece claramente definido: o poeta que vai por mha senhor mort’a prender pídelle a Deus que lla deixe ver unha vez máis, e se Deus lle concedese este ben aínda lle pediría outro: que lle inspirase cal das moitas razóns que agora se lle ocorren, será a apropiada para ese momento.
Para rematar, na cantiga B 897, V 482 de Martin Moxa, tamén se atopa a contraposición de dous significados claramente definidos de ben, nun texto onde coma no noso caso o poeta adopta unha actitude positiva:
| ren non daria, sse ouvess’o seu | |
| ben, por quant’outro ben eno mund’á (Stegagno Picchio, XVI, vv. 27-28). |
Só nunha cantiga de Esgaravunha (A 125, B 238bis)rexistramos a figura de Deus coa novidade de que se nega hiperbolicamente o seu poder sobre a senhor:
| ...non á Deus sobre vos tal poder |
| per que me faça vosso ben aver (CA, 125, refrán). |
Véxanse as páxinas dedicadas por Tavani (1986: 118-123) ao campo sémico da “reserva da dama”.
Nótese o contraste entre esta situación coa da C. II, onde pensaba que Deus lle enviaba os males encadeados un detrás doutro. Por outro lado, non debe confundirse este motivo, raro, do cumprimento do desexo de ver a senhor amada, co motivo tópico moitísimo máis frecuente da primeira visión (sempre involuntaria: debida a Deus, ou aos ollos) da muller que se ha converter a partir dese intre en dona do seu corazón. Así, por exemplo, na cantiga de Johan Garcia de Guilhade B 417, V 28, o poeta móstrase tamén moi contento e agradecido a Deus porque lle mostrou quen oj’eu vi, pero neste caso trátase do tópico da primeira visión da senhor, non do cumprimento do desexo de ver a dama da que estaba afastado (cf. a este respecto o comentario á cantiga I).
Estes casos citados non poden ser considerados como dobreou mozdobre ortodoxos pola falta de rixidez na súa colocación, aínda que poderían considerarse como tales de entendermos os termos no duplo senso que lles dá V. Beltran, como “repeticións da mesma palabra ou raíz léxica en calquera posición do mesmo poema, ou os xogos de repeticións nos que alternen diversos vocábulos” cf. Beltran, 1995: 194.
Na cantiga B 64 de Fernan Rodriguez de Calheiros, atopamos a mesma sensación de optimismo que produce a visión da senhor, que fai esquecer enseguida os sufrimentos pasados. Neste caso é a propia dama quen non quixo deixar morrer d’amor ao seu namorado, mostrándolle o seu bon parecer.
De Vasco Fernandez Praga de Sandin é a cantiga B 80 onde se rexistra o tópico:
| digo, que vos me leixedes viver |
| u vus veja; que, de pran, morrerei, |
| se vus non vir (CA, 364, vv. 18-20). |
Este mesmo autor realiza unha variante do tópico na cantiga B 85 onde as equivalencias veer=viver; non veer=morrer se trocan por veer=esquecer a coita; non veer=coita:
| u vus vejo, tal sabor |
| ei que me faz escaecer |
| quanta coita soí prender (CA, 369, vv. 10-12). |
Na cantiga seguinte deste mesmo autor (B 86) o resultado de veer (a senhor) ten unhas consecuencias opostas ás que vimos ataagora e que tamén se rexistran en moitas ocasións, como se pode comprobar ao longo de toda a obra do propio Roi Fernandiz (cf. comentario á cantiga I):
| ca de pran, mi-a cuidei veer |
| e non lazerar pois por én! (CA,370, vv. 20-21). |
Pero interésannos máis un pequeno grupo de cantigas onde se trata o tópico que estamos a comentar, desde a perspectiva da incredulidade do poeta de que poida seguir vivindo sen ver a dama, verbalizada pola expresión estereotipada non cuidar (tanto) viver ou similares. A cantiga de Roi Fernandiz forma parte deste grupo. Un texto de Men Rodriguez Tenoiro (A 227, B402, V 12) trata o tópico tamén desde esta perspectiva, e parece ter claras afinidades coa cantiga do noso clérigo. Nel o poeta xura e perxura que cando se quitou contra a súa vontade da senhor fremosa, non coidaba que viviría tanto como viviu sen a ver:
| Ali, u m’eu dela quitei. Mais non | |
| cuidei que tanto podera viver, | |
| como vivi, se’-na poder veer; ca | |
| Nostro Senhor nunca me perdon, | |
| se eu cuidasse que tanto vivera | |
| se’-na veer, se ante non morrera (CA, 227, 3ª estrofa). |
| Quant’á senhor, que m’eu quitei |
| de vos, tant’á que d’al prazer |
| non vi; mais pois de vus veer |
| [Deus] guisou, j(a) agora verei |
| prazer, por quanto pesar vi (CA, 448, 1ª estrofa). |
A formulación do tópico na mesma modalidade cá rexistrada no noso texto, isto é, desde a perspectiva da incredulidade de que se poida vivir sen ver a dama, rexístrase noutras composicións, como en B 388 de Fernan Gonçalvez de Seavra:
| e mais vivi ca cuida[v’a] viver (CA, 445, v. 15), |
ou na cantiga A 223, B 393, V 3, de Pero Gomez Barroso:
| ca non cuidei sen vosso ben |
| tanto viver per nulha ren (CA, 223, refrán). |
Neste grupo de textos comentados ao que pertence a cantiga do noso clérigo, onde se utilizaba o tópico do non veer= non viver desde a perspectiva da incredulidade do poeta ante o feito de poder vivir sen ver a dama, pode incluírse a cantiga B 1058, V 648 de Martin Perez Alvin, onde se realiza unha feliz variación consistente en cambiar o valor do verbo da expresión tópica, cuidar, de forma que en vez do significado habitual de ‘dar creto, crer’, ten o valor de ‘pensar, traer ao pensamento’:
| Creede, lume destes olhos meus, |
| que, des que vos eu non pudi veer, |
| pero viía, nunca vi prazer; |
| cuydey en vós e per esto guari, |
| que non vivera ren do que vevi (Amor,202, 3ª estrofa). |
| Servizo de publicacións da Universidade de Vigo - 2010 | Xosé Bieito Arias Freixedo |